hayat ne zaman değerlidir

• "algilanabildigi, idrak edilebildigi zaman, teorik olarak her zaman, pratikte bazen" $eklinde cevaplanabilecek bir soru.. öldürdügümüz zaman ses cikarmasi kriteri gibi, o canlının gozlerinin icine bakabilme imkanimizin olmasi gibi bir kriter de one surulebilir.. dogru seyi yapmaya, yanlislardan kacinmaya calisan bir insan (veya bilinc) icin yaptigi seyi sorgulamak olacaktir hayatinda illaki, o an olmasa da bir zaman olacaktir bu.. ve öldürülmüs veya ölmüs bir seyi diriltme yeteneginiz yoktur, yani öldürmek veya ölmenin geri donusu yoktur.. ve geri donusu (telafisi mumkun) olmayan hatalari (veya seyleri) yapmaktan, bunlara sebebiyet vermekten, biraz akli olan her insan kacinacaktir veya en azindan bu konu hakkinda onceden/sonradan dusunecek ve yapmak veya yapmamak uzere bir karara varacak, secimini yapacaktir. bilincli veya bilincsiz yapilan her secimin sorumlulugu da o kisilere aittir, acisini cekecek veya sefasini surecek olan yine kendileridir. hic dusunmeden kendini atese atan canlilarin var olmasi, bize de istedigimiz zaman o veya istedigimiz canlilari atese atma hakkini vermez. herkes iradesinde ve hareketlerinde ozgurdur, istedigini yapar ama bu, o kisinin yaptigi seyin dogru/yanlis olma durumunu ve dolayisiyla gerceklestirdigi edim sonucu bir karsilik gorecegi gercegini degistirmez.. burdaki dogru ve yanlislar, toplumun koydugu kurallar, normlar vs.'ler ile ilgili degildir.. burdaki yanlistan kasit, yapilan eylemin zarar vericilik faktorudur; kendine veya bir baskasina.. kisacasi, sizin veya birilerinin (mesela hayata) deger vermiyor olmasi onu degersiz kilmaz, olsa olsa o insanlari (o anlamda) degersiz kilabilir, fakat bu insan degersiz diyerek (kendi yarginiza gore) o insani öldürme hakkini gene elde edemezsiniz örn: (bkz: idam cezasinin kaldirilmasi).. gelismislik sadece teknolojiyle veya ekonomiyle alakali bir unsur degildir. medeni insan icin hayat her zaman degerlidir, insan ilkel beyniyle hareket edecekse, az veya hic dusunup cok konusacak ve yapacaksa, ve kendini de sorgulamayacaksa, er ya da gec basina belayi almasi kacinilmazdir.
  peki hangi hayatlar daha degerlidir? boyle bir degerlendirmen yapilabilir mi? subjektif olarak evet. bi kere insansin, ilk once kendi turunu koruma durtusuyle hareket edecegin asikar.. ama bu dunyada yalniz degilsin.. pek cok baska yasam formuyla birlesik, butunlesik ve etkilesimli bir iliski surmektesin.. bu gercegi (ekosistemi, dogayi, dengeyi) yok sayarsan, gene sen zararli cikacaksindir sonunda.. mesela en basitinden etinden sutunden yararlandigin inekti keciydi vb.ni dusun.. sen hayvanlarin haklarini, yasamini ve o hayvanlarin ozgurlugunu gozetmezsen, cayirlarda meralarda ozgurce dolasabilen saglikli hayvanlardan temin etmezsen kaynaklarini, hatta onlari daha cok et elde etmek, maliyetini dusurmek vb. icin boktan yemlerle beslersen, yetistirdigin sebzeye meyveye hormonu basarsan, dinamitle balik avlarsan, gene sen zararli cikacaksin sonunda.. insan, kontrol edebildiginden veya icinden cikabileceginden daha ozgur bazen; dusunme (akil yurutme) kapasitelerinin eksikligi sonucu, yapabileceklerinin cesitliligi ve secimlerinin sinirsizligi altinda eziliyor, fakat had^* hudut bilme, hak hukuk gozetme dusturu olmadikca, sonunda yaptiklari dunyayi bi tur atip buyuyerek geri gelip, yine kendi dotlerine girecek ve bazi zaman kurunun yaninda yas da yanacaktir.. menfaatci ve hayata (ve daha bi dolu seye) saygisi olmayan sivrizekalilarin henuz idrak edemedigi sey budur.