milgram deneyi

• cok ilginc bir deneydir aslinda. deneyi ayrintilariyla aciklayan bir cok entry oldugu icin bu detaylara girmeden daha onceki entry'lerde bahsedilmeyen seylerden bahsetmek istiyorum. bu deneyin ortaya cikmasi ikinci dunya savasinin bitisi ve nazilerin yargilanmasinin neticesindedir. nazi subaylar mahkemeye cikartildiginda hemen hemen hepsi sanki sozbirligi etmis gibi "biz sadece bize verilen emirleri yerine getirdik, bir askerin verilen emirleri yerine getirmekten baska caresi yoktur" diyordu ve bunun arkasinda yatan psikolojik etmenler hic arastirilmamisti. o donemde amerikali bazi psikologlar almanlar'in canavar bir millet oldugunu, amerikanlarin asla boyle davranmayacagini iddia ediyordu. bir cok psikolog da "uygun sartlar olusursa herkes ayni davranisi gosterebilir" gorusundeydi. bunun sonucunda bir deney ortaya cikti ve insanlarin gercekten kendilerine verilen basit bir komutu takip ederek karsilarindaki tanimadiklari birine iskence etmeyi goze alip alamayacaklari incelendi.
  
  aslinda "milgram deneyi" tek bir deney degildi, onlarca farkli deneyin bir araya gelmesiydi. yani buna "milgram deneyleri" demek daha dogru. deneyin ilk versiyonunda insanlarin cogunun tanimadiklari bir insana ortada hicbir sebep yokken sirf aldiklari bir emir yuzunden iskence yapabilecekleri ortaya cikmisti fakat buna itiraz edenler de coktu. ne de olsa deneyi yale universitesi yapmisti ve insanlar yale'e guven duyuyordu. belki de deneyde verilen komutlarin sorgusuz sualsiz uygulanma sebebi buydu. bundan sonra deneyin baska bir versiyonu yapildi ve bu kez deneyden yale ismi cikartilip uydurma bir universite ismi kondu ve ayni sonuclar alindi. bir sonraki asamada "universite" ismi de cikartildi ve "biz arastirma yapan bir kurumuz" dendi ve yine ayni sonuclar elde edildi.
  
  itirazlar bitmek bilmiyordu cunku deneyin sonuclari yenilip yutulur cinsten degildi. bu kez de savunma olarak "ikinci dunya savasindan yeni ciktik, halkin psikolojisi kotu etkilenmis olabilir" dendi ama yillar sonra yapilan benzer deneyler yine ayni sonuclari verdi. hatta savastan hic etkilenmemis kucuk kasabalarda ve koylerde de benzer deneyler yapilip yine ayni sonuclar alindi. bu deneyin belki de en carpici olayi nerede nasil ve hangi sartlar altinda yapilirsa yapilsin asagi yukari ayni sonuclarin alinmasiydi. boylece itirazlar da birer birer susmaya baslamisti ve karsit argumanlar da cokmustu. deneyin bir versiyonunda denek olarak universite mezunu aydin goruslu insanlar kullanildi ve onlarda bile ayni sonuc alindi. insanlarin kabul etmek istemedigi ama deneyler sonucunda net bir sekilde ortaya cikan bir gercek vardi, o da "iyi insan" "kotu insan" diye bir sey yoktu ve belirli sartlar olusunca her insan iyi veya kotu olabilirdi. zaten sonraki yillarda benzer sonuclari ortaya koyan zimbardo deneyi ortaya cikti.
  
  gunumuzde bu deneyi akademik bir cevrede tekrarlamak mumkun degil cunku universiteler bu tur deneylere fazla sansasyonel oldugu ve deneklerin ruh sagligini etkiledigi icin izin vermiyor. bu yuzden bu deneye karsi yapilan elestirilerden biri "gunumuzde insanlar cok daha modern ve anlayisli, bugun bu deney tekrarlansa benzer sonuclar alinmazdi" seklinde. bu deneyden hemen hemen kime bahsettiysem hep "bu deney bugun gerceklesse ayni sonuclar alinmaz" cevabini aldim. neyse ki imdada ingiliz bir tv kanali yetisti. simdi akademisyenler deney yaparken binbir yerden izin almak zorundalar ama tv kanallari herhangi deneysel bir "reality show" yaparken izin almak zorunda degiller. bu da akademiklerin yapamayacagi bir cok deneyi tv kanallarinin kamera sakasi veya reality show adi altinda yapabilecegini gosteriyor. gectigimiz yillarda ingiltere'de bir tv kanali milgram ve benzeri bazi deneyleri tekrarladi ve sonuclari belgesel olarak yayinladi. alinan sonuclar orjinal deneyde alinan sonuclarla ayniydi.
  
  izlemek isteyenleri su 15 dakikalik bbc mini belgeseline yonlendireyim: https://goo.gl/vnsxj8