biruni

• 4 eylül 973 tarihinde batı harezm’ in başkenti olan ket şehrinin dış kısmında ya da köylerinden birinde doğmuş olan beyruni’nin hangi millete mensup olduğu konusunda net bir bilgi yoktur. bununla birlikte doğduğu yer itibarıyla harezm’ in iranlı’lara dil bakımımdan akraba olan ahalilerinden birisinden ya da türk olması ihtimali yüksektir. ayrıca bu konuda özellikle arapça eserlerinde kullandığı dilde zaman zaman peçenek türkçe sinden gelen kelimeler kullanması onun türk olması ihtimalini arttırmaktadır. bu konuyla ilgili olarak max meyerhof, zeki velidi torgan ve süheyl ünver tarafından yapılan araştırmalar da bu teoriyi doğrular mahiyette sonuçlar vermiştir.
  
  kısaca yaşam şartlarına bir göz atmamız gerekirse parlak zekası 6-7 yaşlarında zamanın hükümdarını cezb edecek boyutlara varan beyruni bu yaşlarından itibaren harezm sarayına yerleşmiş ve büyük bir saygı görmüştür. daha sonra doğu harezm’ in batı harezm’ i işgal etmesiyle zor günler yaşayan beyruni’ nin çilesi gazneliler tarafından harezm’ in ele geçirilmesiyle son bulmuştur. işgalle birlikte gazneli mahmut’ un himayesine giren beyruni gazneli mahmut’ tan sonra oğlu mesut ve torunu mevdud’ tan büyük destek görmüş ve araştırmalarını rahatlıkla sürdürebilmiştir.
  
  bu süre içersinde irili ufaklı 180 eser veren beyruni ‘ nin bu eserlerinin takriben 13000 sayfadan oluştuğu tahmin edilmektedir. fakat ne yazık ki bu eserlerden ancak 20 kadarı günümüze ulaşmış ve bunların önemli bulunan 8 tanesi ancak yayınlanabilmiştir ki bu eserler şunlardır.
  
  1)kitab-ul cemahir fi ma’rifeti’l cevahir
  2)tahdidu nihayati’l – emakin
  3)kitabus saydane
  4)el asarul- bakiye
  5)tahkiku ma’lil hind
  6)el kanun el mes’udi
  7)kitabu’t tefhim
  8)harezmi ziycinin temelleri
  
  beyruni’nin eser verdiği alanlara kısaca değinmek gerekirse özellikle ve öncelikle beyruni’nin matematikçi yönü üzerinde durmak gerekir. yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan beyruni trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk matematikçidir. trigonometriye en büyük katkısı ise kendinden önce kullanılan sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmesidir. ki beyruni’ nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki yüzyıl sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.
  
  beyruni’ nin hatırı sayılır buluşlar yaptığı diğer bir alan ise astronomidir. astronomi aletlerinin boyunu büyültmeden işlevselliğini arttırmayı amaçlayan çalışmaları ciddi boyutlara ulaşan beyruni’ nin bu alanda kullandığı çapraz taksimlendirme yöntemi avrupa’ da ilk kez beyruni’ den üç yüz yıl sonra levi ben gerson tarafından kullanılmaya başlanmıştır.
  astronomi alanında beyruni’ nin üstün anlayışını ortaya koymak adına şu olayı da zikretmeden geçemeyeceğim.
  
  tutulma düzlemi eğiliminin sabit olup olmadığı konusunda eski ölçümlerin değerlendirilmesi yolu ile bir araştırma yapan kopernik’ in ulaştığı sonuç tutulma düzlemi eğiliminin sabit olmadığı iddiasını ortaya atmasına sebep olurken. beyruni yapılan eski ölçümlerdeki yöntemlerin yanıltıcı olabildiğini ve bazı aşırı sapmaların ise kullanılan aletlerdeki hatalardan kaynaklandığını ortaya koymuş ve tutulma düzlemi eğiliminin sabit olduğu gerçeğine ulaşarak kopernik’ ten bir basamak yukarda olduğunu ispatlamıştır.
  
  coğrafyacı yönü üzerinde de önemle durulması gereken beyruni kendi dönemi açısından hayli güç yöntemlerle hesaplanan ve çok zaman yanlış sonuçlara götüren boylam hesaplama yöntemlerine çok basit ve doğru sonuçlar veren bir yenisini eklemiştir. bu yönteme göre daha önceleri de kutup yıldızı ve ufuk çizgisi arasındaki açının ölçümüyle kolaylıkla hesaplanan enlemin belirlenmesi ve enlem farkı ile mesafe farkının kullanılması yoluyla boylam belirlenebilmekte idi ki bu yöntemle kesin denilebilecek doğrulukta boylam belirlemek mümkün olabiliyordu.
  
  coğrafya alanında çok büyük olmakla birlikte yarım kalmış bir hizmeti de hazırladığı 3,5 metre yarıçapındaki yarım küre üzerine görgü tanıklarının ifadelerine ve eski yazıtları kendi deneyim ve mantığının süzgecinden geçirerek ulaştığı sonuçlara göre yeryüzü şekillerini enlem ve boylamlarına göre yerleştirerek bunların uzun uzun hesaplanmasına gerek bırakmamasıdır.
  
  bu araştırmaları ve bulguları neticesinde batlamyus’ un pek çok coğrafi eserini çürüten beyruni kendi döneminde bu konuda da benzersiz olduğunu kanıtlamıştır.
  
  kendisinden 800-900 yıl sonra bir bilim dalı haline gelen dinler tarihi konusunda ürettiği eserlerle tarih alanındaki benzersizliğini objektifliğiyle kanıtlamıştır. çağdaşı hristiyan yahudi hatta müslüman tarihçiler bu alanda verdikleri eserlerde tek maçları diğer dinleri karalamakmışçasına davranırken beyruni mani dininden hristiyan’ lığa islam’ dan yahudiliğe kadar yaptığı her araştırmada mümkün olan en objektif yaklaşımı sergilemiş ve bu özelliğinden ötürüde yahudi’ ve hristiyan’ lar arasında çıkan pek çok ilmi meselede bu dinlerin alimleri tarafından hakemliğine başvurulmuştur.
  
  beyruni’ nin fizik konusundaki en büyük buluşu ise kendisinden önce arşimet ve synesios tarafından üzerindeki örtün aralanan fakat kesin olarak tanımlanmayan ve anlaşılamayan özgül ağırlık kavramını net olarak ortaya koyması ve bunun elementleri birbirinden ayırt etmede kullanılacak yollardan biri olduğunu ispatlaması idi
  
  deniz suyundan tuz üretimi, sezeryan yöntemiyle doğum gibi alanlarda da ciddi araştırma ve deneyimleri olan ve arapça, farsça, sanskritçe ibranice, süryanice ve türkçe bilen beyruni aynı zamanda çağının en büyük eczacılarından da biri idi. öyle ki şifalı bitkiler hakkında yazmış olduğu kitabus saydane’ si bu alanda islam aleminde yazılmış en kapsamlı ve faydalı birkaç eser arasındaki yerini uzun yüzyıllar muhafaza etmiştir.