kul nesimi

• cahit oztelli'nin kitabi kendisi hakkinda onemli belki de tek kaynak olarak gozukmektedir.
  
  "
  edebiyat tarihimiz, tasavvuf sairi olarak yalnız bir nesimi tanır. o da bağdatlı nesimi'dir. oysa, cönklerden topladığımız yüze yakın şiiri bulunan başka bir nesimi daha var. iste, bu kitapta konu olan ikinci nesimi'dir. ikisini birbirinden ayırmak için konumuz olana kul nesimi diyeceğiz.
  
  bugune degin kul nesimi'nin siirlerinden pek azi ele gecmis, onlar da bagdatli nesimi'nin sanilmisti. hece ile yazilanlari bile onun yeni siirleri olacagi dusuncesine yol acmisti. ılk olarak sadettin nuzhet, bektasi siirleri adli eserinde yeni bir sair karsisinda oldugumuza isaret etmis, sairin hayati hakkinda bilgi vermeden alti siirini yayinlamisti. ad benzerligi dolayisiyla ve her iki sairin hurufi olmasi karisikliga yol acmissa da dilleri cok ayridir. bundan baska kul nesimi'nin ayri kisi oldugunu gosteren belgeler vardir. bunlari siralamadan once bagdatli sairin kisaca hayatinin bilinmesinde fayda vardir.
  
  bagdatli nesimi'nin olumu, kendi halifesi refii'nin besaretname adli eserinde bildirildigine gore 1404'tur. hallac-i mansur gibi o da "enel hak" (ben tanri'yim) dedigi icin derisi yuzulmustu. bu yuzden alevi-bektasiler'le varlik birliginin ileri taraftarlari ve mumessilleri olan bayrami melamiler'i, mevleviler'in sems kolu denen ve melamilik'ler bektasilik'e pek yaklasan, hatta onlarla kaynasan mevleviler ve diger tarikatlar icinde alevilik'i ve melamet'i benimsemis kimseler tarafindan, olumunu muteakkip buyuk bir sehit taninmis ve mansur oglu huseyn-el-hallac'in ikincisi olmustur. agizdan agiza, buyukten kucuge devreden menkabeler, asagi yukari bir nesimi destani meydana getirmistir.
  
  bu menkibeler ve sairin sanatindaki basarisi yuzyillar boyunca turk ve oteki ıslam edebiyatinda derin izler birakmistir.
  
  konumuz olan nesimi'ye gelince, onun onyedinci yuzyilda yasadigini gosteren kuvvetli belgelre yeteri kadar vardir. bir siirinde kul nesimi soyle diyor:
  
  ıkiyuz altmisdort yildan sonra
  bu nazmile bunu ettim ben izhar.
  
  bu siirin tamaminda hurufilik'in kurallariyla birlikte kendinden de soz acan kul nesimi yukaridaki beyitte bagdatli nesimi'nin olum yilini ve tuttugu yolu soylemek ister. buna gore, bagdatli nesimi'nin olum yilina 264 katinca 1668 bulunur. bu siiri olgunluk caginda soyledigi kabul edilirse, onun 17. yuzyil baslarinda dogdugunu dusunmek yersiz olmaz.
  
  kul nesimi'nin siirlerine en eski olarak yine bu yuzyil icinde yazildigi kesin olarak bilinen conklerde rastlanilmaktadir. bundan baska sairin dilinin ozelligini bu yuzyildan oteye goturmeye de imkan yoktur. dili tam anlamiyla 17. yuzyil divan ve halk edebiyati sairlerinin dilidir.
  
  bunlardan baska kendi caginda yasamis sairlerin kul nesimi'ye benzekleri
  (nazire) de var.
  
  kisaca yukarda gosterdigimiz sebeplerlerden oturu kul nesimi 17. yuzyilda yasamis bir sairdir. bu yuzyilin tarih olaylariyla nesimi'nin siirlerindeki bazi sozlerin karsilastirilmasindan hayatini az cok ogrenmek mumkun olmaktadir. bilindigi gibi 17. yuzyilin birinci yarisi hep ıran'la yapilan savaslarla gecer. ıran bagdat'i alir. osmanli ordusu birkac basarisiz sefere katilir. sonunda 4. murat 1636'da geri alir. 16. yuzyildan beri yavuz ile sah ısmail arasinda baslayan ugras bir yuzyildan cok surer. bu arada osmanli topraklarindaki kizilbas-aleviler ıran'a yardimci bazi durumlar yaratirlar. bu yuzden ezilirler, yuzbinlerce kisinin baslari ucar. fakat, yine de alttan alta, gizli veya acik, her ayaklanmaya katilirlar. bu katilmalar celali ayaklanmalarinda da kendini gosterir. 17. yuzyil boyunca surer. bu islerde tarikat sairlerinin her bakimdan onemli etkileri oldugunu kendi eserlerinden oldugu gibi baska yerlerden ve mesela tezkerelerden ogreniyoruz. bunlardan pir sultan abdal ve kul nesimi'nin cagdasi ve ayni maceralara karisan alioglu, dedemoglu gibi sairleri de taniyoruz.
  
  kul nesimi boyle bir ayaklanmaya katilmistir. bunu bir manzumesinde soyle
  anlatir:
  
  mehdi-i zaman ede zuhur kalmaya perde
  yezit olan kirsa gerek tig u teberde
  nesimi, sah'in mehdin okur sam u seherde.
  
  buna gore ıran sahi'nin "mehdi-i zaman" olarak ortaya cikmasini, "yezit"leri, yani osmanlilar'i kirmasini dilemektedir. ayrica sah'la ilgisini ortaya koyan bir manzumesinde:
  
  erenler sah'tan gelurler
  ali derler pirimize
  ımamlarin kullariyuz
  munkir irmez sirrimiza
  
  ve baska siirlerinde gorulen izlerden ıran sahlari yanini tuttugu acikca belli oluyor. bundan baska osmanli devleti'nin ıran ile olan savaslari sirasindaki ayaklanmalardan izler tasiyan manzumeleri de gorulmektedir. osmanli tarihcileri genel olarak bu gibi ayaklanmalari yazmadiklari icin yalniz manzumelerden sonuclara varmak gerekmektedir. kisa ve eksik olmakla birlikte bunlar oldukca aydinlaticidir. bir manzumesinde, basindan siyasi bir yargilama gectigini anlamak zor degildir:
  
  mahkemede sual sordu kadilar
  kitaplari orta yere kodular
  sen bu ilmi kimden aldin dediler
  ustamdan almisam, pirden gelurem.
  
  bundan anliyoruz ki kul nesimi de siyasal olaylara ve ayaklanmalara karismis, hic olmazsa perde arkasindan birseyler yapmistir. bu yuzden yakalanarak yargilanmistir. alioglu ve dedemoglu'nun da birer siirlerinde ayni dortlugu buluruz. hatta onlar isi biraz daha acarlar:
  
  pirim aligolu, bozdogan'dan gel oldu
  gordum mursidim, muskulum halloldu
  kilavuzum sah merdan ali oldu
  ozume gonderdim kendi kusumu.
  
  *
  
  ıhlas kusagini kusandik bele
  her nereye varsam mursidim bile
  kisinin basina yazilan gele
  su dostun yoluna koydum basimi
  
  *
  
  dedemoglu, yardim eyle duskune
  sen mursitsin secilmeyen muskule
  sah merdan sahip-zamanin askina
  aman murvet sah'im ali gel yetis.
  
  yine 17. yuzyilinda yasayan dervis ali adindaki sairin de boyle olaylara katildigini gosteren siirlerinden birkac parca:
  
  bizi sah'a kurban etti azrail
  
  *
  
  etimi pare pare ettiler
  
  *
  
  dervis ali'yim, kanim na-hak dokme
  el ne derse desun sen ana bakma
  sah'im yurumedikce posttan cikma
  oniki imamlar kurbaniyiz biz.
  
  bu dervis ali'nin alioglu oldugunu sanirim. s. nuzhet de sairin 17. yuzyilda yasadigini soyluyor.
  
  dervis ali, alioglu olmasa bile bu yuzyilda ıran ile osmanli devleti arasindaki siyasi gerginlik dolayisiyla anadolu'da bazi ayaklanmalar oldugu ve cesitli tarikat erlerinin sah icin calistiklarini biliyoruz. sairin boyle bir ayaklanma sonunda ele gecirilip sorguya cekildigi,
  etinin parca parca edildigi, yani cok eziyet edildigi, azrail dedigi osmanli padisahi tarafindan sah'a kurban edildigi, yani agir cezalara carptirildigi, bundan sonra sah, osmanli ulkesine yurumedikce ortaya atilmamalarini yavsiye ettigi, tarikat ve oniki ımam yolunda cok sikintilara dusuldugu anlasiliyor.
  
  ulkucu bir sair olan nesimi de boyle olaylara karismis, kendini bu yola feda etmis gorunuyor:
  
  canim erenlere kurban
  serim meydanda meydanda
  ıkrarim ezelden kadim
  canim meydanda meydanda
  
  gercek olan olur gani
  gani olan olur veli
  nesimi'yem yuzun beni
  derim meydanda meydanda
  
  derken taraftarlarinin bir yenilgiye ugradigini soyle anlatir:
  
  muhib mursidine uydu
  arif olan hisse duydu
  munafiklar nice kiydi
  tig cektiler pirimize.
  
  kul nesimi, sanatla ulkuculugu birlikte yuruten bir kisi olarak
  gorunuyor.
  
  sairin ilk adinin ali oldugu bir manzumesindeki su dortlukten anlasiliyor:
  
  mahlasim nesimi, ismim ali'dir
  bu carh donmektedir, sanmam halidir
  sukur kalbim iman ile doludur
  curm'i isyanimiz bleden beri.
  
  kitaba almakta fayda gormedigimiz elliye yakin yazdigi mani icinde ikisi soyu ve buyuk dedesi hakkinda bilgi vermektedir:
  
  sukur hakk'a iyd olur
  katarimiz mezid olur
  ceddim said emre'dir
  neslinde said olur
  
  *
  
  nesimi'ye al oldu
  sanma acep hal oldu
  ceddi bir abdal idi
  kendi de abdal oldu.
  
  burada sairin buyuk dedesi oldugunu ogrendigimiz said emre, 14. yuzyilda yasamis olup, yunus emre'nin en eski izleyicileridendir. sait emre'nin haci bektas ve haci bektas'in halifelerinden hacim sultan'a da yetismis oldugunu bildiren siirleri vardir. haci bektas veli velayetname'sinde kendisinden uzun boylu soz edilen molla sadettin, bu said emre'dir.
  kendisi aksaraylidir. haci bektas veli'nin arapca "makalat"ini turkce'ye cevirmis, bilgin ve sair bir kisidir. said emre'nin simdiye degin ele gecen ondokuz parca yayinlanmistir. (bkz: abdulbaki golpinarli, yunus - hayati)
  
  soyunu kendisinden ogrendigimiz kul nesimi, goruluyor ki eski ve kulturlu bir aileye baglidir. bu yuzden olacak, iyi bir ogrenim gormus, soyunun bagli oldugu bektasilik yoluna girmis, ayrica hurufilik'te de cagdaslarindan cok ileri gitmistir.
  
  sair mahlasini bagdatli nesimi'ye olan ic yakinligi dolyisiyla almistir. nitekim, kul nesimi de oteki gibi hurufilik yolunu tutmustur. bu yonu pek cok manzumesinde kendini acikca gosterir. bu yuzden seyyit nesimi'yi ornek alarak o da derisinin yuzulmesini ister, ondan bahsederken ikisinin adlari birlesir. ornek olarak bazi parcalarini asagiya aliyorum:
  
  ehl-i iman islerin sol demde inkar ettiler
  cun nesimi'yi halep sehrinde berdar ettiler
  oyle kim cevr eyleyup zulm ile hakki bastirdilar
  ahsen-i takvimi gor kim nice inkar ettiler
  kufr edup imana gelmez, gelmege ar ettiler
  hak bana emreyledi soyle deyuben soyledim
  sozlerim destan edup alemde destan ettiler
  bileyuben bicaklarin cunku canima kiydilar
  sag iken ben asiki gor nice bimar ettiler
  soydular cikardilar tenimden cun derimi
  yas edup gokte melekler cumlesi zar ettiler
  ey nesimi vasil oldun halik-i rahman'a sen
  cennet-ul me'vayi buldun, yerin gulzar ettiler
  
  *
  
  kureysiler boyle tevil duzduler
  basmaga ayatelkursi yazdilar
  
  kendi fetvam ile derim yuzduler
  halep sehri derler sardan gelurem.
  
  *
  
  cun nesimi gordu isminin nesimi ismini
  sidkile kur'an der kim kevn-i mahfuzundadir
  
  nesimi ayni zamanda bektasi'dir. hallac ve seyyit nesimi'nin oldurulmelerinden sonra hurufiler ırak'ta siddetli bir kovusturmaya ugramislar, bundan kurtulmak icin anadolu'ya kacmislardir. boylece hurufi dervisleri bektasilik'e kendi inanislarini soktular. nesimi'de, baska bektasi sairlerinden cok hurufilik gorulur. siirleri icinde bunu gosteren pek cogu var, onun icin burada bir dortlugu ornek veriyoruz:
  
  biz tarik-i bektasi'yiz, zikrederiz hakk'i biz
  bizdedir sah-i velayet sirlari hep bizdedir
  pirimiz hunkar haci bektas veli, kuluyam nesimi
  etmeyiz cahile minnet, al-i sultan bizdedir.
  
  nesimi ayni zamanda hem haydari, hem de caferi oldugunu bildirir. ıki ornek:
  
  ben ol sadik kulam ki caferi'yem
  hakikat soylerem ben haydari'yem
  
  *
  
  ve ger munkir sorarsa soyle ey dil
  ki mezhep icre bizler caferi'yuz.
  
  nesimi'de ali sevgisi son kertededir. bunu pek cok manzumelerinde acikca
  gormekteyiz. birkac ornek:
  
  ali evvel, ali ahir
  ali batin, ali zahir
  ali'dir her ise kadir
  ali'dir yar ile mihman
  ali vahid, ali ahed
  ali dindir, ali iman
  
  *
  
  haydar'in evladini kim can u dilden medheder
  kalbi doldu nur ile kim mevc-i deryalar gibi
  ey nesimi bir gonulde hubb-i haydar olmasa
  anda canlar calinur guya kilisalar gibi
  
  *
  
  hak katinda alemin mahbub-i rahman'dir ali
  evliyalar serveri hem sah-i merdan'dir ali
  ey nesimi "men aref" sirrin bilendir ademi
  ademin hem suretinde harf-i kuran'dir ali.
  
  nesimi hakkinda tezkerelerde ve baska eserlerde hicbir bilgiye rastlanmiyor. onun icin hayati ve inanislari hakkindaki bilgiyi ancak siirlerinden anlamak mumkun oldu. tabii bu da cok eksiktir. ne yazik ki tezkereciler nesimi gibi hukumetin istemedigi olaylara ve yollara girmis kisileri soz konusu etmemislerdir. yeni belgeler ve siirler bulununcaya kadar bu degerli sair hakkinda soylediklerimizden baskasini elde etmek mumkun degildir.
  
  cahit oztelli'nin kul nesımı adli kitabindan."
  kaynak : http://www.turkuler.com/ozan/kulnesimi.asp