dühan

• eğer “büyük kıyamet” olarak tefsir edersek, bu takdirde dumandan
  maksat benlik perdesi olur. çünkü vahdet nurunun zuhur ettiği esnada
  nefsin azması sonucu benlik perdesi insanların üzerini kapatır. nefsin
  azmasının sebebi de rablik sıfatlarını aşırmasıdır.
  
  bir sebebi de her şeyi mübah kılan cem gününün sarhoşluğunun galip gelmesidir.
  çünkü bu, arz menşeli nefsin bir kalıntısıdır. ki vahdet nuruyla letafet kazanır ve
  ruh semasının getirdiği müşahede mahalline yükselir. çünkü
  nurlandırmak suretiyle onun üzerinde tesir bırakır. ki aşk ateşiyle
  tamamen yanmış değildir. sadece arınmış, letafet kespetmiş ve
  yükselmiştir.
  
  hakiki imanla inanmış, istidadı tam, seven ve muhabbeti baskın
  olan mümine gelince, bu duman ona nezle benzeri bir tesir bırakır. yani
  bir tür sarhoşluk.
  
  nitekim ebu yezid (bayezid-i bestami) bu sarhoşluk
  esnasında “subhani ma a’zeme’ş şe’ni” (kendimi tenzih ederim, şanım
  ne yücedir) demiştir. hüseyin b. mansur (hallac) da bu sarhoşluk içinde
  iken “ene’l hak” (ben hakk’ım) demiştir.
  
  ama müminin bu sarhoşluğu kısa süre sonra ortadan kalkar.
  çünkü ilahi inayete ziyadesiyle mazhardır. fıtri istidadı son derece güçlüdür.
  hakiki sevgisi çok şiddetlidir. hemen kendine gelir. bundan dolayı büyük bir acı ve azap
  çeker. cem aynında yok olup silinmeye büyük bir özlem duyar ve “bu
  elem verici bir azaptır” der. sırf yokluğu, fenayı ister.
  
  hallac’ın (kuddise sirruh) dediği gibi:
  benimle senin aramızda “ ben” var; benimle çekişen
  lûtfunla kaldır “ ben” i aradan
  yalvarış ve muhtaçlık lisanıyla yakarır: “rabbimiz! bizden azabı
  kaldır. doğrusu biz artık inanıyoruz.”
  
  (muhyiddin-i arabi, tevilat-ı kuran)