göktanrı'nın üstün özellikleri

• göktanrı'yı -ki adı aslında sadece tanrı'dır- tahayyül edilen (isterseniz inanılan, hatta bilinen deyin. şu aşamada fark etmez.) diğer tanrılardan farklı ve özel kılan niteliklerdir.
  
  bu niteliklerin ne olduğu, elbette söz konusu niteliklere değer biçecek olan kişinin kendi değer yargılarıyla ilgilidir.
  
  bu özellikleri sıralayacaksak, göktanrı'nın herkesi cennetine kabul edecek olmasını listeye dahil edemeyiz, çünkü doğru değildir.
  
  göktanrı inancında da "uçmag" ve "tamu" olarak adlandırılan cennet ve cehennem vardır. bu inanç türk inanç sistemine muhtemelen sonradan dahil olmuştur. nuh tufanı gibi... göktanrı inancının daha eski ve daha özgün hâlinde ise gerçekten bir cehennem yoktur. ama cennet de yoktur. ölümden sonra, aynen bu dünyaya benzeyen, yine savaşlarla dolu bir başka dünya vardır. bu durum, türk inancında zıttı bulunmayan hiçbir şeyin var olmaması prensibi ile de uyum gösterir.
  
  öte yandan, şu husus bazıları için göktanrı'nın üstün özellikleri sınıfına sokulurken bazıları tarafından bunun tam aksine yorumlanabilir ki, göktanrı milli bir tanrıdır. o, türklerin tanrısıdır.
  
  hemen sorular doğuyor: o hâlde, diğer milletlerin ayrı tanrısı mı vardır? göktanrı her şeyin yaratıcısı değil midir? bütün insanları o yaratmamış mıdır?
  
  yanıtlar ise iki noktada saklı:
  
  1- türkler, kendilerini insanlığın merkezine koyduktan sonra, geri kalan tüm milletleri inanç noktasında ihmal etmiş, yok saymışlardır. türkler, "kişi" dediklerinde, "insan" dediklerinde, kendilerinden bahsediyorlardır. "insanoğlunun üzerine ecdadım, atam bumın kağan, istemi kağan oturmuş." cümlesi, eski moda yorumların söylediği gibi cihan hakimiyeti ile değil, türklerin yalnızca kendilerini insan olarak görmeleri ile ilgilidir.
  
  2- göktanrı inancı, antik yunan dini yahut mitolojisi gibi çok tanrılı değilse de, semavi dinler gibi tek tanrılı da değildir.
  
  bütün bunları yorumladığımız zaman şu noktaya kesin olarak ulaşabiliriz ki, göktanrı'nın en üstün özelliği, onun, kendisini yaratan ya da kendisine inanan türklerin bütün arzuları, algıları ve değerleri ile uyum içinde olmasıdır.
  
  göktanrı, türk kültür kökenlerinin bizatihi kendisidir. bu yüzden, ayrı ve teşkilatlanmış bir dinin varlığına da gerek duyulmamıştır.